ติณฺณํ เวทานนฺติ อิรุเวทยชุเวทสามเวทสงฺขาตานํ ติณฺณํ เวทานํ ญาเณน ธาเรตพฺพตา ‘‘เวโท’’ติ ลทฺธนาเมสุ ตีสุ เวทคนฺเถสุ ปารํ ปริโยสานํ คโตติ อตฺโถ ฯ ปุรกฺขโตมฺหิ สิสฺเสหีติ มม นิจฺจปริวารภูเตหิ สิสฺเสหิ ปริวุโต อหํ อมฺหิฯ อุปคจฺฉิํ นรุตฺตมนฺติ นรานํ อุตฺตมํ ภควนฺตํ อุปสงฺกมิํ, สมีปํ คโตติ อตฺโถฯ เสสํ สุวิญฺเญยฺยเมวฯ

[438] อภิธมฺมนยญฺญูหนฺติ อหํ ตทา ตสฺส พุทฺธสฺส กาเล อภิธมฺมนยโกวิโทติ อตฺโถฯ กถาวตฺถุวิสุทฺธิยาติ กถาวตฺถุปฺปกรเณ วิสุทฺธิยา เฉโก, อปฺปิจฺฉสนฺตุฏฺฐิกถาทีสุ ทสสุ กถาวตฺถูสุ วา เฉโก, ตาย กถาวตฺถุวิสุทฺธิยา สพฺเพสํ ยติชนานํ ปณฺฑิตานํ วิญฺญาเปตฺวาน โพเธตฺวาน อนาสโว นิกฺกิเลโส วิหรามิ วาสํ กปฺเปมิฯ

[439] อิโต ปญฺจสเต กปฺเปติ อิโต ปญฺจพุทฺธปฏิมณฺฑิตโต ภทฺทกปฺปโต ปญฺจสเต กปฺเป สุปฺปกาสกา สุฏฺฐุ ปากฏา จกฺกรตนาทิ สตฺตหิ รตเนหิ สมฺปนฺนา ชมฺพุทีปาทิจตุทีปมฺหิ อิสฺสรา ปธานา จตุโร จตฺตาโร จกฺกวตฺติราชาโน อเหสุนฺติ อตฺโถฯ เสสํ วุตฺตนยเมวาติฯ

ปุณฺณมนฺตาณิปุตฺตตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตาฯ

3-6. อุปาลิตฺเถรอปทานวณฺณนา

นคเร หํสวติยาติอาทิกํ อายสฺมโต อุปาลิตฺเถรสฺส อปทานํฯ อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปุญฺญานิ อุปจินนฺโต ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต กาเล หํสวตีนคเร วิภวสมฺปนฺเน พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺโตฯ เอกทิวสํ สตฺถุ สนฺติเก ธมฺมกถํ สุณนฺโต สตฺถารํ เอกํ ภิกฺขุํ วินยธรานํ อคฺคฏฺฐาเน ฐเปนฺตํ ทิสฺวา สตฺถุ อธิการกมฺมํ กตฺวา ตํ ฐานนฺตรํ ปตฺเถสิฯ

โส ยาวชีวํ กุสลํ กตฺวา เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท กปฺปกเคเห นิพฺพตฺโตฯ อุปาลีติสฺส นามํ อกํสุฯ โส วยปฺปตฺโต อนุรุทฺธาทีนํ ฉนฺนํ ขตฺติยานํ ปิยสหาโย หุตฺวา ตถาคเต อนุปิยมฺพวเน วิหรนฺเต ปพฺพชฺชาย นิกฺขมนฺเตหิ ฉหิ ขตฺติเยหิ สทฺธิํ นิกฺขมิตฺวา ปพฺพชิฯ ตสฺส ปพฺพชฺชาวิธานํ ปาฬิยํ (จูฬว. 330 อาทโย) อาคตเมวฯ

โส ปพฺพชิตฺวา อุปสมฺปนฺโน หุตฺวา สตฺถุ สนฺติเก กมฺมฏฺฐานํ คเหตฺวา ‘‘มยฺหํ, ภนฺเต, อรญฺญวาสํ อนุชานาถา’’ติ อาหฯ ‘‘ภิกฺขุ อรญฺเญ วสนฺตสฺส เอกเมว ธุรํ วฑฺฒิสฺสติ, มยฺหํ ปน สนฺติเก วสนฺตสฺส วิปสฺสนาธุรญฺจ คนฺถธุรญฺจ ปริปูเรสฺสตี’’ติฯ โส สตฺถุ วจนํ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา วิปสฺสนาย กมฺมํ กโรนฺโต นจิรสฺเสว อรหตฺตํ ปาปุณิฯ สตฺถาปิ นํ สยเมว สกลํ วินยปิฏกํ อุคฺคณฺหาเปสิฯ โส อปรภาเค ภารุกจฺฉวตฺถุํ อชฺชุกวตฺถุํ กุมารกสฺสปวตฺถุนฺติ อิมานิ ตีณิ วตฺถูนิ วินิจฺฉินิฯ สตฺถา เอเกกสฺมิํ วินิจฺฉเย สาธุการํ ทตฺวา ตโย วินิจฺฉเย อฏฺฐุปฺปตฺติํ กตฺวา เถรํ วินยธรานํ อคฺคฏฺฐาเน ฐเปสิฯ

[441] เอวํ โส เอตทคฺคฏฺฐานํ ปตฺวา อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา โสมนสฺสปฺปตฺโต ตํ ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต นคเร หํสวติยาติอาทิมาหฯ ตตฺถ หํสวติยาติ หํสาวฏฺฏอากาเรน วติ ปาการปริกฺเขโป ยสฺมิํ นคเร, ตํ นครํ หํสวตีฯ อถ วา อเนกสงฺขา หํสา ตฬากโปกฺขรณีสรปลฺลลาทีสุ นิวสนฺตา อิโต จิโต จ วิธาวมานา วสนฺติ เอตฺถาติ หํสวตี, ตสฺสา หํสวติยาฯ สุชาโต นาม พฺราหฺมโณติ สุฏฺฐุ ชาโตติ สุชาโต, ‘‘อกฺขิตฺโต อนุปกุฏฺโฐ’’ติ วจนโต อครหิโต หุตฺวา ชาโตติ อตฺโถฯ อสีติโกฏินิจโยติ อสีติโกฏิธนราสิโก ปหูตธนธญฺญวา อสงฺเขฺยยฺยธนธญฺญวา พฺราหฺมโณ สุชาโต นาม อโหสินฺติ สมฺพนฺโธฯ

[442] ปุนปิ ตสฺเสว มหนฺตภาวํ ทสฺเสนฺโต อชฺฌายโกติอาทิมาหฯ ตตฺถ อชฺฌายโกติ ปเรสํ เวทตฺตยาทิํ วาเจตาฯ มนฺตธโรติ มนฺตา วุจฺจติ ปญฺญา, อถพฺพนเวทพฺยากรณาทิชานนปญฺญวาติ อตฺโถฯ ติณฺณํ เวทาน ปารคูติ อิรุเวทยชุเวทสามเวทสงฺขาตานํ ติณฺณํ เวทานํ ปริโยสานํ ปตฺโตติ อตฺโถฯ ลกฺขเณติ ลกฺขณสตฺเถ, พุทฺธปจฺเจกพุทฺธจกฺกวตฺติอิตฺถิปุริสานํ หตฺถปาทาทีสุ ทิสฺสมานลกฺขณปกาสนกคนฺเถ จาติ อตฺโถฯ อิติหาเสติ ‘‘อิติห อาส อิติห อาสา’’ติ โปราณกถาปฺปกาสเก คนฺเถฯ สธมฺเมติ สกธมฺเม พฺราหฺมณธมฺเม ปารมิํ คโต ปริโยสานํ โกฏิํ คโต ปตฺโตติ อตฺโถฯ

[443] ปริพฺพาชาติ เย นิคณฺฐสาวกา, เต สพฺเพ นานาทิฏฺฐิกา ตทา มหิยา ปถวีตเล จรนฺตีติ สมฺพนฺโธฯ

[445] ยาว ยตฺตกํ กาลํ ชิโน นุปฺปชฺชติ, ตาว ตตฺตกํ กาลํ พุทฺโธติ วจนํ นตฺถีติ อตฺโถฯ

[446] อจฺจเยน อโหรตฺตนฺติ อโห จ รตฺติ จ อโหรตฺตํ, พหูนํ สํวจฺฉรานํ อติกฺกเมนาติ อตฺโถฯ เสสํ สุวิญฺเญยฺยเมวฯ

[454] มนฺตาณิปุตฺโตติ มนฺตาณีนามาย กปฺปกธีตุยา ปุตฺโต, มาสปุณฺณตาย ทิวสปุณฺณตาย ปุณฺโณติ ลทฺธนาโมติ อตฺโถฯ ตสฺส สตฺถุสฺส สาวโก เหสฺสติ ภวิสฺสตีติ สมฺพนฺโธฯ

[455] เอวํ กิตฺตยิ โส พุทฺโธติ โส ปทุมุตฺตโร ภควา เอวํ อิมินา ปกาเรน สุนนฺทํ สุนฺทรากาเรน โสมนสฺสทายกํ กิตฺตยิ พฺยากรณมทาสีติ อตฺโถฯ สพฺพํ ชนํ สกลชนสมูหํ สาธุกํ หาสยนฺโต โสมนสฺสํ กโรนฺโต สกํ พลํ อตฺตโน พลํ ทสฺสยนฺโต ปากฏํ กโรนฺโตติ สมฺพนฺโธฯ

[456] ตโต อนนฺตรํ อตฺตโน อานุภาวํ อญฺญาปเทเสน ทสฺเสนฺโต กตญฺชลีติอาทิมาหฯ ตทา ตสฺมิํ พุทฺธุปฺปาทโต ปุริมกาเล สุนนฺทํ ตาปสํ กตญฺชลิปุฏา สพฺเพ ชนา นมสฺสนฺตีติ สมฺพนฺโธฯ พุทฺเธ การํ กริตฺวานาติ เอวํ โส สพฺพชนปูชิโตปิ สมาโน ‘‘ปูชิโตมฺหี’’ติ มานํ อกตฺวา พุทฺธสาสเน อธิกํ กิจฺจํ กตฺวา อตฺตโน คติํ ชาติํ โสเธสิ ปริสุทฺธมกาสีติ อตฺโถฯ

[457] สุตฺวาน มุนิโน วจนฺติ ตสฺส สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส วาจํ, คาถาพนฺธสุขตฺถํ อา-การสฺส รสฺสํ กตฺวา ‘‘วจ’’นฺติ วุตฺตํฯ ‘‘อนาคตมฺหิ อทฺธาเน โคตโม นาม นาเมน สตฺถา โลเก ภวิสฺสตี’’ติ อิมํ มุนิโน วจนํ สุตฺวา ยถา เยน ปกาเรน โคตมํ ภควนฺตํ ปสฺสามิ, ตถา เตน ปกาเรน การํ อธิกกิจฺจํ ปุญฺญสมฺภารํ กสฺสามิ กริสฺสามีติ เม มยฺหํ สงฺกปฺโป เจตนามนสิกาโร อหุ อโหสีติ สมฺพนฺโธฯ

[458] เอวาหํ จินฺตยิตฺวานาติ ‘‘อหํ การํ กริสฺสามี’’ติ เอวํ จินฺเตตฺวาฯ กิริยํ จินฺตยิํ มมาติ ‘‘มยา กีทิสํ ปุญฺญํ กตฺตพฺพํ นุ โข’’ติ กิริยํ กตฺตพฺพกิจฺจํ จินฺตยินฺติ อตฺโถฯ

กฺยาหํ กมฺมํ อาจรามีติ อหํ กีทิสํ ปุญฺญกมฺมํ อาจรามิ ปูเรมิ นุ โขติ อตฺโถฯ ปุญฺญกฺเขตฺเต อนุตฺตเรติ อุตฺตรวิรหิเต สกลปุญฺญสฺส ภาชนภูเต รตนตฺตเยติ อตฺโถฯ

[459] อยญฺจ ปาฐิโก ภิกฺขูติ อยํ ภิกฺขุ สรภญฺญวเสน คนฺถปาฐปฐนโต วาจนโต ‘‘ปาฐิโก’’ติ ลทฺธนาโม ภิกฺขุฯ พุทฺธสาสเน สพฺเพสํ ปาฐีนํ ปาฐกวาจกานํ อนฺตเร วินเย จ อคฺคนิกฺขิตฺโต อคฺโค อิติ ฐปิโตฯ ตํ ฐานํ เตน ภิกฺขุนา ปตฺตฏฺฐานนฺตรํ อหํ ปตฺถเย ปตฺเถมีติ อตฺโถฯ

[460] ตโต ปรํ อตฺตโน ปุญฺญกรณูปายํ ทสฺเสนฺโต อิทํ เม อมิตํ โภคนฺติอาทิมาหฯ เม มยฺหํ อมิตํ ปมาณวิรหิตํ โภคราสิํ อกฺโขภํ โขเภตุํ อสกฺกุเณยฺยํ สาครูปมํ สาครสทิสํ เตน โภเคน ตาทิเสน ธเนน พุทฺธสฺส อารามํ มาปเยติ สมฺพนฺโธฯ เสสํ อุตฺตานตฺถเมวฯ

[474] ภิกฺขุสงฺเฆ นิสีทิตฺวา สมฺพุทฺโธ เตน สุฏฺฐุ มาปิตํ การิตํ สงฺฆารามํ ปฏิคฺคเหตฺวา ตสฺสารามสฺสานิสํสทีปกํ อิทํ วจนํ อพฺรวิ กเถสีติ สมฺพนฺโธฯ

[475] กถํ? โย โสติ โย สงฺฆารามทายโก ตาปโส สุมาปิตํ กุฏิเลณมณฺฑปปาสาทหมฺมิยปาการาทินา สุฏฺฐุ สชฺชิตํ สงฺฆารามํ พุทฺธสฺส ปาทาสิ ป-กาเรน โสมนสฺสสมฺปยุตฺตจิตฺเตน อทาสิฯ ตมหํ กิตฺตยิสฺสามีติ ตํ ตาปสํ อหํ ปากฏํ กริสฺสามิ, อุตฺตานิํ กริสฺสามีติ อตฺโถฯ สุณาถ มม ภาสโตติ ภาสนฺตสฺส มยฺหํ วจนํ สุณาถ, โอหิตโสตา อวิกฺขิตฺตจิตฺตา มนสิ กโรถาติ อตฺโถฯ

[476] เตน ทินฺนารามสฺส ผลํ ทสฺเสนฺโต หตฺถี อสฺสา รถา ปตฺตีติอาทิมาหฯ ตํ สุวิญฺเญยฺยเมวฯ

[477] สงฺฆารามสฺสิทํ ผลนฺติ อิทํ อายติํ อนุภวิตพฺพสมฺปตฺติสงฺขาตํ อิฏฺฐผลํ สงฺฆารามทานสฺส ผลํ วิปากนฺติ อตฺโถฯ

[478] ฉฬาสีติสหสฺสานีติ ฉสหสฺสานิ อสีติสหสฺสานิ สมลงฺกตา สุฏฺฐุ อลงฺกตา สชฺชิตา นาริโย อิตฺถิโย วิจิตฺตวตฺถาภรณาติ วิจิตฺเตหิ อเนกรูเปหิ วตฺเถหิ อาภรเณหิ จ สมนฺนาคตาฯ อามุตฺตมณิกุณฺฑลาติ โอลมฺพิตมุตฺตาหารมณิกญฺจิตกณฺณาติ อตฺโถฯ

[479] ตาสํ อิตฺถีนํ รูปโสภาติสยํ วณฺเณนฺโต อาฬารปมฺหาติอาทิมาหฯ ตตฺถ อาฬารานิ มหนฺตานิ อกฺขีนิ มณิคุฬสทิสานิ ยาสํ อิตฺถีนํ ตา อาฬารปมฺหา ภมรานมิว มนฺทโลจนาติ อตฺโถฯ หสุลา หาสปกติ, ลีลาวิลาสาติ อตฺโถฯ สุสญฺญาติ สุนฺทรสญฺญิตพฺพสรีราวยวาฯ ตนุมชฺฌิมาติ ขุทฺทกอุทรปเทสาฯ เสสํ อุตฺตานเมวฯ

[484] ตสฺส ธมฺเมสุ ทายาโทติ ตสฺส โคตมสฺส ภควโต ธมฺเมสุ ทายาโท ธมฺมโกฏฺฐาสภาคีฯ โอรโสติ อุรสิ ชาโต, สิถิลธนิตาทิทสวิธพฺยญฺชนพุทฺธิสมฺปนฺนํ กณฺฐตาลุโอฏฺฐาทิปญฺจฏฺฐาเน ฆฏฺเฏตฺวา เทสิตธมฺมํ สุตฺวา โสตาปตฺติมคฺคาทิมคฺคปฏิปาฏิยา สพฺพกิเลเส เขเปตฺวา อรหตฺเต ฐิตภาเวน อุรสิ ชาตปุตฺโตติ อตฺโถฯ ธมฺมนิมฺมิโตติ ธมฺเมน สเมน อทณฺเฑน อสตฺเถน นิมฺมิโต ปากโฏ ภวิสฺสสีติ อตฺโถฯ อุปาลิ นาม นาเมนาติ กิญฺจาปิ โส มาตุ นาเมน มนฺตาณิปุตฺตนาโม, อนุรุทฺธาทีหิ ปน สห คนฺตฺวา ปพฺพชิตตฺตา ขตฺติยานํ อุปสมีเป อลฺลีโน ยุตฺโต กายจิตฺเตหิ สมงฺคีภูโตติ อุปาลีติ นาเมน สตฺถุ สาวโก เหสฺสติ ภวิสฺสตีติ อตฺโถฯ

[485] วินเย ปารมิํ ปตฺวาติ วินยปิฏเก โกฏิํ ปริโยสานํ ปตฺวา ปาปุณิตฺวาฯ ฐานาฏฺฐาเน จ โกวิโทติ การณาการเณ จ ทกฺโข เฉโกติ อตฺโถฯ ชินสาสนํ ธาเรนฺโตติ ชิเนน วุตฺตานุสาสนิํ ชินสฺส ปิฏกตฺตยํ วาจนสวนจินฺตนธารณาทิวเสน ธาเรนฺโต, สลฺลกฺเขนฺโตติ อตฺโถฯ วิหริสฺสตินาสโวติ นิกฺกิเลโส จตูหิ อิริยาปเถหิ อปริปตนฺตํ อตฺตภาวํ หริสฺสติ ปวตฺเตสฺสตีติ อตฺโถฯ

[487] อปริเมยฺยุปาทายาติ อเนกสตสหสฺเส อาทิํ กตฺวาฯ ปตฺเถมิ ตว สาสนนฺติ ‘‘โคตมสฺส ภควโต สาสเน วินยธรานํ อคฺโค ภเวยฺย’’นฺติ ตุยฺหํ สาสนํ ปตฺเถมิ อิจฺฉามีติ อตฺโถฯ โส เม อตฺโถติ โส เอตทคฺคฏฺฐานนฺตรสงฺขาโต อตฺโถ เม มยา อนุปฺปตฺโตติ อตฺโถฯ สพฺพสํโยชนกฺขโยติ สพฺเพสํ สํโยชนานํ ขโย มยา อนุปฺปตฺโตติ สมฺพนฺโธ, นิพฺพานํ อธิคตนฺติ อตฺโถฯ

[488] ราชทณฺเฑน ตชฺชิโต ปีฬิโต สูลาวุโต สูเล อาวุโต อาวุณิโต โปโส ปุริโส สูเล สาตํ มธุรสุขํ อวินฺทนฺโต นานุภวนฺโต ปริมุตฺติํว ปริโมจนเมว อิจฺฉติ ยถาติ สมฺพนฺโธฯ

[489-90] มหาวีร วีรานมนฺตเร วีรุตฺตม อหํ ภวทณฺเฑน ชาติทณฺเฑน, ตชฺชิโต ปีฬิโต กมฺมสูลาวุโต กุสลากุสลกมฺมสูลสฺมิํ อาวุโต สนฺโต สํวิชฺชมาโน, ปิปาสาเวทนาย ปิปาสาตุรภาเวน อฏฺฏิโต อภิภูโต ทุกฺขาปิโต ภเว สาตํ สํสาเร มธุรํ สุขํ น วินฺทามิ น ลภามิฯ ราคคฺคิโทสคฺคิโมหคฺคิสงฺขาเตหิ, นรกคฺคิกปฺปุฏฺฐานคฺคิทุกฺขคฺคิสงฺขาเตหิ วา ตีหิ อคฺคีหิ ฑยฺหนฺโต ปริมุตฺติํ ปริมุจฺจนุปายํ คเวสามิ ปริเยสามิ ตเถวาติ สมฺพนฺโธฯ ยถา ราชทณฺฑํ อิโต คโต ปตฺโต ปริมุตฺติํ คเวสติ, ตถา อหํ ภวทณฺฑปฺปตฺโต ปริมุตฺติํ คเวสามีติ สมฺพนฺโธฯ

[491-2] ปุน สํสารโต โมจนํ อุปโมปเมยฺยวเสน ทสฺเสนฺโต ยถา วิสาโทติอาทิมาหฯ ตตฺถ วิเสน สปฺปวิเสน อา สมนฺตโต ทํสียิตฺถ ทฏฺโฐ โหตีติ วิสาโท, สปฺปทฏฺโฐติ อตฺโถฯ อถ วา วิสํ หลาหลวิสํ อทติ คิลตีติ วิสาโท, วิสขาทโกติ อตฺโถฯ โย ปุริโส วิสาโท, เตน ตาทิเสน วิเสน ปริปีฬิโต, ตสฺส วิสสฺส วิฆาตาย วินาสาย อุปายนํ อุปายภูตํ อคทํ โอสธํ คเวเสยฺย ปริเยเสยฺย, ตํ คเวสมาโน วิสฆาตกํ วิสนาสกํ อคทํ โอสธํ ปสฺเสยฺย ทกฺเขยฺยฯ โส ตํ อตฺตโน ทิฏฺฐํ โอสธํ ปิวิตฺวา วิสมฺหา วิสโต ปริมุตฺติยา ปริโมจนการณา สุขี อสฺส ภเวยฺย ยถาติ สมฺพนฺโธฯ

[493] ตเถวาหนฺติ ยถา เยน ปกาเรน โส นโร วิสหโต, สวิเสน สปฺเปน ทฏฺโฐ วิสขาทโก วา โอสธํ ปิวิตฺวา สุขี ภเวยฺย, ตเถว เตน ปกาเรน อหํ อวิชฺชาย โมเหน สํ สุฏฺฐุ ปีฬิโตฯ สทฺธมฺมาคทเมสหนฺติ อหํ สทฺธมฺมสงฺขาตํ โอสธํ เอสํ ปริเยสนฺโตติ อตฺโถฯ

[494-5] ธมฺมาคทํ คเวสนฺโตติ สํสารทุกฺขวิสสฺส วินาสาย ธมฺโมสธํ คเวสนฺโตฯ อทฺทกฺขิํ สกฺยสาสนนฺติ สกฺยวํสปภวสฺส โคตมสฺส สาสนํ สทฺทกฺขินฺติ อตฺโถฯ อคฺคํ สพฺโพสธานํ ตนฺติ สพฺเพสํ โอสธานํ อนฺตเร ตํ สกฺยสาสนสงฺขาตํ ธมฺโมสธํ อคฺคํ อุตฺตมนฺติ อตฺโถฯ สพฺพสลฺลวิโนทนนฺติ ราคสลฺลาทีนํ สพฺเพสํ สลฺลานํ วิโนทนํ วูปสมกรํ ธมฺโมสธํ ธมฺมสงฺขาตํ โอสธํ ปิวิตฺวา สพฺพํ วิสํ สกลสํสารทุกฺขวิสํ สมูหนิํ นาเสสินฺติ สมฺพนฺโธฯ อชรามรนฺติ ตํ ทุกฺขวิสํ สมูหนิตฺวา อชรํ ชราวิรหิตํ อมรํ มรณวิรหิตํ สีติภาวํ ราคปริฬาหาทิวิรหิตตฺตา สีตลภูตํ นิพฺพานํ อหํ ผสฺสยิํ ปจฺจกฺขมกาสินฺติ สมฺพนฺโธฯ

[496] ปุน กิเลสตมสฺส อุปมํ ทสฺเสนฺโต ยถา ภูตฏฺฏิโตติอาทิมาหฯ ตตฺถ ยถา เยน ปกาเรน ภูตฏฺฏิโต ภูเตน ยกฺเขน อฏฺฏิโต ปีฬิโต โปโส ปุริโส ภูตคฺคาเหน ยกฺขคฺคาเหน ปีฬิโต ทุกฺขิโต ภูตสฺมา ยกฺขคฺคาหโต ปริมุตฺติยา โมจนตฺถาย ภูตเวชฺชํ คเวเสยฺยฯ

[497] ตํ คเวสมาโน จ ภูตวิชฺชาย สุฏฺฐุ โกวิทํ เฉกํ ภูตเวชฺชํ ปสฺเสยฺย, โส ภูตเวชฺโช ตสฺส ยกฺขคฺคหิตสฺส ปุริสสฺส อาเวสภูตํ วิหเน วินาเสยฺย, สมูลญฺจ มูเลน สห อายติํ อนาเสวกํ กตฺวา วินาสเย วิทฺธํเสยฺยาติ สมฺพนฺโธฯ

[498] มหาวีร วีรุตฺตม ตมคฺคาเหน กิเลสนฺธการคฺคาเหน ปีฬิโต อหํ ตเถว เตน ปกาเรเนว ตมโต กิเลสนฺธการโต ปริมุตฺติยา โมจนตฺถาย ญาณาโลกํ ปญฺญาอาโลกํ คเวสามีติ สมฺพนฺโธฯ

[499] อถ ตทนนฺตรํ กิเลสตมโสธนํ กิเลสนฺธการนาสกํ สกฺยมุนิํ อทฺทสนฺติ อตฺโถฯ โส สกฺยมุนิ เม มยฺหํ ตมํ อนฺธการํ กิเลสติมิรํ ภูตเวชฺโชว ภูตกํ ยกฺขคฺคหิตํ อิว วิโนเทสิ ทูรี อกาสีติ สมฺพนฺโธฯ

[500] โส อหํ เอวํ วิมุตฺโต สํสารโสตํ สํสารปวาหํ สํ สุฏฺฐุ ฉินฺทิํ เฉเทสิํ, ตณฺหาโสตํ ตณฺหามโหฆํ นิวารยิํ นิรวเสสํ อปฺปวตฺติํ อกาสินฺติ อตฺโถฯ ภวํ อุคฺฆาฏยิํ สพฺพนฺติ กามภวาทิกํ สพฺพํ นวภวํ อุคฺฆาฏยิํ วินาเสสินฺติ อตฺโถฯ มูลโต วินาเสนฺโต ภูตเวชฺโช อิว มูลโต อุคฺฆาฏยินฺติ สมฺพนฺโธฯ

[501] ตโต นิพฺพานปริเยสนาย อุปมํ ทสฺเสนฺโต ยถาติอาทิมาหฯ ตตฺถ ครุํ ภาริยํ นาคํ คิลตีติ ครุโฬฯ ครุํ วา นาคํ ลาติ อาททาตีติ ครุโฬ, ครุฬราชาฯ อตฺตโน ภกฺขํ สกโคจรํ ปนฺนคํ ปกาเรน ปรหตฺถํ น คจฺฉตีติ ปนฺนโคติ ลทฺธนามํ นาคํ คหณตฺถาย โอปตติ อวปตติ, สมนฺตา สมนฺตโต โยชนสตํ สตโยชนปฺปมาณํ มหาสรํ มหาสมุทฺทํ อตฺตโน ปกฺขวาเตหิ วิกฺโขเภติ อาโลเฬติ ยถาติ สมฺพนฺโธฯ

[502] โส สุปณฺโณ วิหงฺคโม เวหาสคมนสีโล ปนฺนคํ นามํ คเหตฺวา อโธสีสํ โอลมฺเพตฺวา วิเหฐยํ ตตฺถ ตตฺถ วิวิเธน เหฐเนน เหเฐนฺโต อาทาย ทฬฺหํ คเหตฺวา เยน กามํ ยตฺถ คนฺตุกาโม, ตตฺถ ปกฺกมติ คจฺฉตีติ สมฺพนฺโธฯ

[503] ภนฺเต มหาวีร, ยถา ครุโฬ พลี พลวา ปนฺนคํ คเหตฺวา ปกฺกมติ, ตถา เอว อหํ อสงฺขตํ ปจฺจเยหิ อกตํ นิพฺพานํ คเวสนฺโต ปฏิปตฺติปูรณวเสน ปริเยสนฺโต โทเส สกลทิยฑฺฒกิเลสสหสฺเส วิกฺขาลยิํ วิเสเสน สมุจฺเฉทปฺปหาเนน โสเธสิํ อหนฺติ สมฺพนฺโธฯ

[504] ยถา ครุโฬ ปนฺนคํ คเหตฺวา ภุญฺชิตฺวา วิหรติ, ตถา อหํ ธมฺมวรํ อุตฺตมธมฺมํ ทิฏฺโฐ ปสฺสนฺโต เอตํ สนฺติปทํ นิพฺพานปทํ อนุตฺตรํ อุตฺตรวิรหิตํ มคฺคผเลหิ อาทาย คเหตฺวา วฬญฺเชตฺวา วิหรามีติ สมฺพนฺโธฯ

[505] อิทานิ นิพฺพานสฺส ทุลฺลภภาวํ ทสฺเสนฺโต อาสาวตี นาม ลตาติอาทิมาหฯ ตตฺถ สพฺเพสํ เทวานํ อาสา อิจฺฉา เอติสฺสํ ลตายํ อตฺถีติ อาสาวตี นาม ลตา, จิตฺตลตาวเน อเนกวิจิตฺตาหิ ลตาหิ คหนีภูเต วเน อุยฺยาเน ชาตา นิพฺพตฺตาติ อตฺโถฯ ตสฺสา ลตาย วสฺสสหสฺเสน วสฺสสหสฺสจฺจเยน เอกํ ผลํ นิพฺพตฺตเต เอกํ ผลํ คณฺหาติฯ

[506] ตํ เทวาติ ตํ อาสาวติํ ลตํ ตาว ทูรผลํ ตตฺตกํ จิรกาลํ อติกฺกมิตฺวา ผลํ คณฺหนฺตํ สํวิชฺชมานํ เทวา ตาวติํสเทวตา ปยิรุปาสนฺติ ภชนฺติ, สา อาสาวตี นาม ลตุตฺตมา ลตานํ อนฺตเร อุตฺตมลตา เอวํ เทวานํ ปิยา อโหสีติ สมฺพนฺโธฯ

[507] สตสหสฺสุปาทายาติ สตสหสฺสสํวจฺฉรํ อาทิํ กตฺวาฯ ตาหํ ปริจเร มุนีติ โมนํ วุจฺจติ ญาณํ, ภนฺเต, มุนิ ญาณวนฺต สพฺพญฺญุ, อหํ ตํ ภควนฺตํ ปริจเร ปยิรุปาสามิฯ สายํปาตํ นมสฺสามีติ สายนฺหสมยญฺจ ปุพฺพณฺหสมยญฺจาติ ทฺวิกฺขตฺตุํ นมสฺสามิ ปณามํ กโรมิฯ ยถา เทวา ตาวติํสา เทวา วิย อาสาวตีลตํ สายํปาตญฺจ ปยิรุปาสนฺตีติ สมฺพนฺโธฯ

[508] อวญฺฌา ปาริจริยาติ ยสฺมา พุทฺธทสฺสนเหตุ นิพฺพานปฺปตฺติ อโหสิ, ตสฺมา พุทฺธปาริจริยา วตฺตปฏิปตฺติกิริยา อวญฺฌา อตุจฺฉา นมสฺสนา ปณามกิริยา จ อโมฆา อตุจฺฉาฯ ตถา หิ ทูราคตํ ทูรโต สํสารทฺธานโต อาคตมฺปิ, สนฺตํ สํวิชฺชมานํ ขโณยํ อยํ พุทฺธุปฺปาทกฺขโณ น วิราธยิ นาติกฺกมิ, มํ อติกฺกมิตฺวา น คโตติ อตฺโถฯ

[509] พุทฺธทสฺสนเหตุ นิพฺพานปฺปตฺโต อหํ อายติํ อุปฺปชฺชนกภเว มม ปฏิสนฺธิํ วิจินนฺโต อุปปริกฺขนฺโต น ปสฺสามีติ สมฺพนฺโธฯ นิรูปธิ ขนฺธูปธิกิเลสูปธีหิ วิรหิโต วิปฺปมุตฺโต สพฺพกิเลเสหิ วินาภูโต อุปสนฺโต กิเลสปริฬาหาภาเวน สนฺตมานโส จรามิ อหนฺติ สมฺพนฺโธฯ

[510] ปุน อตฺตโน พุทฺธทสฺสนาย อุปมํ ทสฺเสนฺโต ยถาปิ ปทุมํ นามาติอาทิมาหฯ

สูริยรํเสน สูริยรํสิสมฺผสฺเสน ยถา ปทุมํ นาม อปิ ปุปฺผติ วิกสติ มหาวีร วีรุตฺตม อหํ ตถา เอว พุทฺธรํเสน พุทฺเธน ภควตา เทสิตธมฺมรํสิปฺปภาเวน ปุปฺผิโตติ อตฺโถฯ

[511-12] ปุน พุทฺธทสฺสเนน นิพฺพานทสฺสนํ ทีเปนฺโต ยถา พลากาติอาทิมาหฯ ตตฺถ พลากโยนิมฺหิ พลากชาติยํ สทา สพฺพสฺมิํ กาเล ปุมา ปุริโส ยถา น วิชฺชติฯ ปุเม อวิชฺชมาเน กถํ พลากานํ คพฺภคฺคหณํ โหตีติ เจ? เมเฆสุ คชฺชมาเนสุ สทฺทํ กโรนฺเตสุ เมฆคชฺชนํ สุตฺวา ตา พลากินิโย สทา สพฺพกาเล คพฺภํ คณฺหนฺติ อณฺฑํ ธาเรนฺตีติ อตฺโถฯ ยาว ยตฺตกํ กาลํ เมโฆ น คชฺชติ เมโฆ สทฺทํ น กโรติ, ตาว ตตฺตกํ กาลํ จิรํ จิรกาเลน คพฺภํ อณฺฑํ ธาเรนฺติฯ ยทา ยสฺมิํ กาเล เมโฆ ปวสฺสติ ปกาเรน คชฺชิตฺวา วสฺสติ วุฏฺฐิธารํ ปคฺฆรติ, ตทา ตสฺมิํ กาเล ภารโต คพฺภธารณโต ปริมุจฺจนฺติ อณฺฑํ ปาเตนฺตีติ อตฺโถฯ

[513] ตโต ปรํ อุปเมยฺยสมฺปทํ ทสฺเสนฺโต ปทุมุตฺตรพุทฺธสฺสาติอาทิมาหฯ ปทุมุตฺตรสฺส พุทฺธสฺส ธมฺมเมเฆน โวหารปรมตฺถเทสนาสงฺขาตเมเฆน คชฺชโต คชฺชนฺตสฺส เทเสนฺตสฺส ธมฺมเมฆสฺส สทฺเทน โฆสานุสาเรน อหํ ตทา ธมฺมคพฺภํ วิวฏฺฏูปนิสฺสยํ ทานสีลาทิปุญฺญสมฺภารคพฺภํ อคณฺหิํ คเหสิํ ตถาติ สมฺพนฺโธฯ

[514] สตสหสฺสุปาทาย กปฺปสตสหสฺสํ อาทิํ กตฺวา ปุญฺญคพฺภํ ทานสีลาทิปุญฺญสมฺภารํ อหํ ธเรมิ ปูเรมิฯ ยาว ธมฺมเมโฆ ธมฺมเทสนา น คชฺชติ พุทฺเธน น เทสียติ, ตาว อหํ ภารโต สํสารคพฺภภารโต นปฺปมุจฺจามิ น โมเจมิ น วิสุํ ภวามีติ สมฺพนฺโธฯ

[515] ภนฺเต, สกฺยมุนิ สกฺยวํสปฺปภว ยทา ยสฺมิํ กาเล สุทฺโธทนมหาราชสฺส ตว ปิตุ รมฺเม รมณีเย กปิลวตฺถเว กปิลวตฺถุนามเก นคเร ตุวํ ธมฺมเมเฆน คชฺชติ โฆเสติ, ตทา ตสฺมิํ กาเล อหํ ภารโต สํสารคพฺภภารโต ปริมุจฺจิํ มุตฺโต อโหสินฺติ สมฺพนฺโธฯ

[516] ตโต ปรํ อตฺตนา อธิคเต มคฺคผเล ทสฺเสนฺโต สุญฺญตนฺติอาทิมาหฯ

ตตฺถ อตฺตอตฺตนิยาทีนํ อภาวโต สุญฺญตํ วิโมกฺขญฺจ ราคโทสโมหสพฺพกิเลสนิมิตฺตานํ อภาวโต, อนิมิตฺตํ วิโมกฺขญฺจ ตณฺหาปณิธิสฺส อภาวโต, อปฺปณิหิตํ วิโมกฺขญฺจ อริยมคฺคํ อธิคญฺฉิํ ภาเวสินฺติ สมฺพนฺโธฯ จตุโร จ ผเล สพฺเพติ จตฺตาริ สามญฺญผลานิ สพฺพานิ สจฺฉิ อกาสินฺติ อตฺโถฯ ธมฺเมวํ วิชฏยิํ อหนฺติ อหํ เอวํ สพฺพธมฺเม ชฏํ คหนํ วิชฏยิํ วิทฺธํเสสินฺติ อตฺโถฯ

ทุติยภาณวารวณฺณนา สมตฺตาฯ

[517] ตโต ปรํ อตฺตนา อธิคตวิเสสเมว ทสฺเสนฺโต อปริเมยฺยุปาทายาติอาทิมาหฯ ตตฺถ น ปริเมยฺโยติ อปริเมยฺโย, สํวจฺฉรคณนวเสน ปเมตุํ สงฺขาตุํ อสกฺกุเณยฺโยติ อตฺโถฯ ตํ อปริเมยฺยํ กปฺปํ อุปาทาย อาทิํ กตฺวา ตว สาสนํ ตุยฺหํ สาสนํ ‘‘อนาคเต โคตมสฺส ภควโต สาสเน วินยธรานํ อคฺโค ภเวยฺย’’นฺติ เอวํ ปตฺเถมิฯ อตีตตฺเถ วตฺตมานวจนํ, ปตฺเถสินฺติ อตฺโถฯ โส เม อตฺโถติ โส ปตฺถนาสงฺขาโต อตฺโถ เม มยา อนุปฺปตฺโต นิปฺผาทิโตติ อตฺโถฯ อนุตฺตรํ สนฺติปทํ นิพฺพานํ อนุปฺปตฺตํ อธิคตนฺติ สมฺพนฺโธฯ

[518] โส อหํ อธิคตตฺตา วินเย วินยปิฏเก ปารมิํ ปตฺโต ปริโยสานปฺปตฺโตฯ ยถาปิ ปาฐิโก อิสีติ ยถา ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต สาสเน วินยธรานํ อคฺโค อิสิ ภิกฺขุ ปาฐิโก ปากโฏ อโหสิ, ตเถวาหนฺติ อตฺโถฯ น เม สมสโม อตฺถีติ วินยธาริตาย เม มยา สมสโม สมาโน อญฺโญ น อตฺถีติ อตฺโถฯ สาสนํ โอวาทานุสาสนีสงฺขาตํ สาสนํ ธาเรมิ ปูเรมีติ อตฺโถฯ

[519] ปุนปิ อตฺตโน วิเสสํ ทสฺเสนฺโต วินเย ขนฺธเก จาปีติอาทิมาหฯ ตตฺถ วินเยติ อุภโตวิภงฺเคฯ ขนฺธเกติ มหาวคฺคจูฬวคฺเคฯ ติกจฺเฉเท จาติ ติกสงฺฆาทิเสสติกปาจิตฺติยาทิเก จฯ ปญฺจเมติ ปริวาเร จฯ เอตฺถ เอตสฺมิํ สกเล วินยปิฏเก มยฺหํ วิมติ ทฺเวฬฺหกํ นตฺถิ น สํวิชฺชติฯ อกฺขเรติ วินยปิฏกปริยาปนฺเน อ-การาทิเก อกฺขเรฯ พฺยญฺชเนติ ก-การาทิเก พฺยญฺชเน วา เม วิมติ สํสโย นตฺถีติ สมฺพนฺโธฯ

[520] นิคฺคเห ปฏิกมฺเม จาติ ปาปภิกฺขูนํ นิคฺคเห จ สาปตฺติกานํ ภิกฺขูนํ ปริวาสทานาทิเก ปฏิกมฺเม จ ฐานาฏฺฐาเน จ การเณ จ อการเณ จ โกวิโท เฉโกติ อตฺโถฯ โอสารเณ จ ตชฺชนียาทิกมฺมสฺส ปฏิปฺปสฺสทฺธิวเสน โอสารเณ ปเวสเน จฯ วุฏฺฐาปเน จ อาปตฺติโต วุฏฺฐาปเน นิราปตฺติกรเณ จ เฉโกติ สมฺพนฺโธฯ สพฺพตฺถ ปารมิํ คโตติ สพฺพสฺมิํ วินยกมฺเม ปริโยสานํ ปตฺโต, ทกฺโข เฉโกติ อตฺโถฯ

[521] วินเย ขนฺธเก จาปีติ วุตฺตปฺปกาเร วินเย จ ขนฺธเก จ, ปทํ สุตฺตปทํ นิกฺขิปิตฺวา ปฏฺฐเปตฺวาฯ อุภโต วินิเวเฐตฺวาติ วินยโต ขนฺธกโต จาติ อุภยโต นิพฺพตฺเตตฺวา วิชเฏตฺวา นยํ อาหริตฺวาฯ รสโตติ กิจฺจโตฯ โอสเรยฺยํ โอสารณํ กโรมีติ อตฺโถฯ

[522] นิรุตฺติยา จ กุสโลติ ‘‘รุกฺโข ปโฏ กุมฺโภ มาลา จิตฺต’’นฺติอาทีสุ โวหาเรสุ เฉโกฯ อตฺถานตฺเถ จ โกวิโทติ อตฺเถ วฑฺฒิยํ อนตฺเถ หานิยญฺจ โกวิโท ทกฺโขติ อตฺโถฯ อนญฺญาตํ มยา นตฺถีติ วินยปิฏเก สกเล วา ปิฏกตฺตเย มยา อนญฺญาตํ อวิทิตํ อปากฏํ กิญฺจิ นตฺถีติ อตฺโถฯ เอกคฺโค สตฺถุ สาสเนติ พุทฺธสาสเน อหเมว เอโก วินยธรานํ อคฺโค เสฏฺโฐ อุตฺตโมติ อตฺโถฯ

[523] รูปทกฺเข อหํ อชฺชาติ อชฺช เอตรหิ กาเล สกฺยปุตฺตสฺส ภควโต สาสเน ปาวจเน อหํ รูปทกฺเข รูปทสฺสเน วินยวินิจฺฉยทสฺสเน สพฺพํ กงฺขํ สกลํ สํสยํ วิโนเทมิ วินาเสมีติ สมฺพนฺโธฯ ฉินฺทามิ สพฺพสํสยนฺติ ‘‘อโหสิํ นุ โข อหมตีตมทฺธาน’’นฺติอาทิกํ (ม. นิ. 1.18; สํ. นิ. 2.20; มหานิ. 174) กาลตฺตยํ อารพฺภ อุปฺปนฺนํ สพฺพํ โสฬสวิธํ กงฺขํ ฉินฺทามิ วูปสเมมิ สพฺพโส วิทฺธํเสมีติ อตฺโถฯ

[524] ปทํ อนุปทญฺจาปีติ ปทํ ปุพฺพปทญฺจ อนุปทํ ปรปทญฺจ อกฺขรํ เอเกกมกฺขรญฺจ พฺยญฺชนํ สิถิลธนิตาทิทสวิธํ พฺยญฺชนวิธานญฺจฯ นิทาเนติ เตน สมเยนาติอาทิเก นิทาเน จฯ ปริโยสาเนติ นิคมเนฯ สพฺพตฺถ โกวิโทติ สพฺเพสุ ฉสุ ฐาเนสุ เฉโกติ อตฺโถฯ

[525] ตโต ปรํ ภควโตเยว คุเณ ปกาเสนฺโต ยถาปิ ราชา พลวาติอาทิมาหฯ ตตฺถ ยถา พลวา ถามพลสมฺปนฺโน เสนาพลสมฺปนฺโน วา ราชา, ปรํ ปเรสํ ปฏิราชูนํ เสนํ นิคฺคณฺหิตฺวา นิสฺเสสโต คเหตฺวา ปลาเปตฺวา วา, ตเป ตเปยฺย สนฺตเปยฺย ทุกฺขาเปยฺยฯ วิชินิตฺวาน สงฺคามนฺติ สงฺคามํ ปรเสนาย สมาคมํ ยุทฺธํ วิชินิตฺวา วิเสเสน ชินิตฺวา ชยํ ปตฺวาฯ นครํ ตตฺถ มาปเยติ ตตฺถ ตสฺมิํ วิชิตฏฺฐาเน นครํ ปาสาทหมฺมิยาทิวิภูสิตํ วสนฏฺฐานํ มาปเย การาเปยฺยาติ อตฺโถฯ

[526] ปาการํ ปริขญฺจาปีติ ตตฺถ มาปิตนคเร ปาการํ สุธาธวลอิฏฺฐกามยปาการญฺจ การเยติ สมฺพนฺโธฯ ปริขญฺจาปิ กทฺทมปริขํ, อุทกปริขํ, สุกฺขปริขญฺจ อปิ การเยฯ เอสิกํ ทฺวารโกฏฺฐกนฺติ นครโสภนตฺถํ อุสฺสาปิตเอสิกาถมฺภญฺจ มหนฺตํ โกฏฺฐกญฺจ จตุภูมกาทิทฺวารโกฏฺฐกญฺจ การเยฯ อฏฺฏาลเก จ วิวิเธติ จตุภูมกาทิเภเท อติอุจฺจอฏฺฏาลเก จ วิวิเธ นานปฺปการเก พหู การเย การาเปยฺยาติ สมฺพนฺโธฯ

[527] สิงฺฆาฏกํ จจฺจรญฺจาติ น เกวลํ ปาการาทโย การเย, สิงฺฆาฏกํ จตุมคฺคสนฺธิญฺจ จจฺจรํ อนฺตราวีถิญฺจ การเยติ สมฺพนฺโธฯ สุวิภตฺตนฺตราปณนฺติ สุฏฺฐุ วิภตฺตํ วิภาคโต โกฏฺฐาสวนฺตํ อนฺตราปณํ อเนกาปณสหสฺสํ การาเปยฺยาติ อตฺโถฯ การเยยฺย สภํ ตตฺถาติ ตสฺมิํ มาปิตนคเร สภํ ธมฺมาธิกรณสาลํ การเยฯ อตฺถานตฺถวินิจฺฉยํ วฑฺฒิญฺจ อวฑฺฒิญฺจ วินิจฺฉยกรณตฺถํ วินิจฺฉยสาลํ การเยติ สมฺพนฺโธฯ

[528] นิคฺฆาตตฺถํ อมิตฺตานนฺติ ปฏิราชูนํ ปฏิพาหนตฺถํฯ ฉิทฺทาฉิทฺทญฺจ ชานิตุนฺติ โทสญฺจ อโทสญฺจ ชานิตุํฯ พลกายสฺส รกฺขายาติ หตฺถิอสฺสรถปตฺติสงฺขาตสฺส พลกายสฺส เสนาสมูหสฺส อารกฺขณตฺถาย โส นครสามิโก ราชา, เสนาปจฺจํ เสนาปติํ เสนานายกํ มหามตฺตํ ฐเปติ ฐานนฺตเร ปติฏฺฐเปตีติ อตฺโถฯ

[529] อารกฺขตฺถาย ภณฺฑสฺสาติ ชาตรูปรชตมุตฺตามณิอาทิราชภณฺฑสฺส อารกฺขณตฺถาย สมนฺตโต โคปนตฺถาย เม มยฺหํ ภณฺฑํ มา วินสฺสีติ นิธานกุสลํ รกฺขเณ กุสลํ เฉกํ นรํ ปุริสํ ภณฺฑรกฺขํ ภณฺฑรกฺขนฺตํ โส ราชา ภณฺฑาคาเร ฐเปตีติ สมฺพนฺโธฯ

[530] มมตฺโต โหติ โย รญฺโญติ โย ปณฺฑิโต รญฺโญ มมตฺโต มามโก ปกฺขปาโต โหติฯ วุทฺธิํ ยสฺส จ อิจฺฉตีติ อสฺส รญฺโญ วุทฺธิญฺจ วิรูฬฺหิํ โย อิจฺฉติ กาเมติ, ตสฺส อิตฺถมฺภูตสฺส ปณฺฑิตสฺส ราชา อธิกรณํ วินิจฺฉยาธิปจฺจํ เทติ มิตฺตสฺส มิตฺตภาวสฺส ปฏิปชฺชิตุนฺติ สมฺพนฺโธฯ

[531] อุปฺปาเตสูติ อุกฺกาปาตทิสาฑาหาทิอุปฺปาเตสุ จฯ นิมิตฺเตสูติ มูสิกจฺฉินฺนาทีสุ ‘‘อิทํ นิมิตฺตํ สุภํ, อิทํ นิมิตฺตํ อสุภ’’นฺติ เอวํ นิมิตฺตชานนสตฺเถสุ จฯ ลกฺขเณสุ จาติ อิตฺถิปุริสานํ หตฺถปาทลกฺขณชานนสตฺเถสุ จ โกวิทํ เฉกํ อชฺฌายกํ อเนเกสํ สิสฺสานํ พฺยากรณวาจกํ มนฺตธรํ เวทตฺตยสงฺขาตมนฺตธารกํ ปณฺฑิตํ โส ราชา โปโรหิจฺเจ ปุโรหิตฏฺฐานนฺตเร ฐเปตีติ สมฺพนฺโธฯ

[532] เอเตหงฺเคหิ สมฺปนฺโนติ เอเตหิ วุตฺตปฺปกาเรหิ องฺเคหิ อวยเวหิ สมฺปนฺโน สมงฺคีภูโต โส ราชา ‘‘ขตฺติโย’’ติ ปวุจฺจติ กถียตีติ สมฺพนฺโธฯ สทา รกฺขนฺติ ราชานนฺติ เอเต เสนาปจฺจาทโย อมจฺจา สทา สพฺพกาลํ ตํ ราชานํ รกฺขนฺติ โคเปนฺติฯ กิมิว? จกฺกวาโกว ทุกฺขิตํ ทุกฺขปฺปตฺตํ สกญาติํ รกฺขนฺโต จกฺกวาโก ปกฺขี อิวาติ อตฺโถฯ

[533] ตเถว ตฺวํ มหาวีราติ วีรุตฺตม, ยถา โส ราชา เสนาปจฺจาทิองฺคสมฺปนฺโน นครทฺวารํ ถเกตฺวา ปฏิวสติ, ตเถว ตุวํ หตามิตฺโต นิหตปจฺจตฺถิโก ขตฺติโย อิว สเทวกสฺส โลกสฺส สห เทเวหิ ปวตฺตมานสฺส โลกสฺส ธมฺมราชา ธมฺเมน สเมน ราชา ทสปารมิตาธมฺมปริปูรเณน ราชภูตตฺตา ‘‘ธมฺมราชา’’ติ ปวุจฺจติ กถียตีติ สมฺพนฺโธฯ

[534] ติตฺถิเย นีหริตฺวานาติ ธมฺมราชภาเวน ปฏิปกฺขภูเต สกลติตฺถิเย นีหริตฺวา นิสฺเสเสน หริตฺวา นิพฺพิเสวนํ กตฺวา สเสนกํ ธารญฺจาปิ เสนาย สห วสวตฺติมารมฺปิ นีหริตฺวา ฯ

ตมนฺธการํ วิธมิตฺวาติ ตมสงฺขาตํ โมหนฺธการํ วิธมิตฺวา วิทฺธํเสตฺวาฯ ธมฺมนครํ สตฺตติํสโพธิปกฺขิยธมฺมสงฺขาตํ, ขนฺธายตนธาตุปฏิจฺจสมุปฺปาทพลโพชฺฌงฺคคมฺภีรนยสมนฺตปฏฺฐานธมฺมสงฺขาตํ วา นครํ อมาปยิ นิมฺมินิ ปติฏฺฐาเปสีติ อตฺโถฯ

[535] สีลํ ปาการกํ ตตฺถาติ ตสฺมิํ ปติฏฺฐาปิเต ธมฺมนคเร จตุปาริสุทฺธิสีลํ ปาการํฯ ญาณํ เต ทฺวารโกฏฺฐกนฺติ เต ตุยฺหํ สพฺพญฺญุตญฺญาณอาสยานุสยญาณอนาคตํสญาณอตีตํสญาณาทิกเมว ญาณํ ทฺวารโกฏฺฐกนฺติ อตฺโถฯ สทฺธา เต เอสิกา วีราติ, ภนฺเต, อสิถิลปรกฺกม เต ตุยฺหํ ทีปงฺกรปาทมูลโต ปภุติ สพฺพญฺญุตญฺญาณการณา สทฺทหนสทฺธา อุสฺสาปิตอลงฺการอลงฺกตถมฺโภติ อตฺโถฯ ทฺวารปาโล จ สํวโรติ เต ตุยฺหํ ฉทฺวาริกสํวโร รกฺขาวรณคุตฺติ ทฺวารปาโล ทฺวารรกฺขโกติ อตฺโถฯ

[536] สติปฏฺฐานมฏฺฏาลนฺติ เต ตุยฺหํ จตุสติปฏฺฐานอฏฺฏาลมุณฺฑจฺฉทนํฯ ปญฺญา เต จจฺจรํ มุเนติ, ภนฺเต, มุเน ญาณวนฺต เต ตุยฺหํ ปาฏิหาริยาทิอเนกวิธา ปญฺญา จจฺจรํ มคฺคสโมธานํ นครวีถีติ อตฺโถฯ อิทฺธิปาทญฺจ สิงฺฆาฏนฺติ ตุยฺหํ ฉนฺทวีริยจิตฺตวีมํสสงฺขาตา จตฺตาโร อิทฺธิปาทา สิงฺฆาฏํ จตุมคฺคสนฺติฯ ธมฺมวีถิ สุมาปิตนฺติ สตฺตติํสโพธิปกฺขิยธมฺมสงฺขาตาย วีถิยา สุฏฺฐุ มาปิตํ สชฺชิตํ, ตํ ธมฺมนครนฺติ อตฺโถฯ

[537] สุตฺตนฺตํ อภิธมฺมญฺจาติ ตว ตุยฺหํ เอตฺถ ธมฺมนคเร สุตฺตนฺตํ อภิธมฺมํ วินยญฺจ เกวลํ สกลํ สุตฺตเคยฺยาทิกํ นวงฺคํ พุทฺธวจนํ ธมฺมสภา ธมฺมาธิกรณสาลาติ อตฺโถฯ

[538] สุญฺญตํ อนิมิตฺตญฺจาติ อนตฺตานุปสฺสนาวเสน ปฏิลทฺธํ สุญฺญตวิหารญฺจ, อนิจฺจานุปสฺสนาวเสน ปฏิลทฺธํ อนิมิตฺตวิหารญฺจฯ วิหารญฺจปฺปณิหิตนฺติ ทุกฺขานุปสฺสนาวเสน ปฏิลทฺธํ อปฺปณิหิตวิหารญฺจฯ อาเนญฺชญฺจาติ อจลํ อผนฺทิตํ จตุสามญฺญผลสงฺขาตํ อาเนญฺชวิหารญฺจฯ นิโรโธ จาติ สพฺพทุกฺขนิโรธํ นิพฺพานญฺจฯ เอสา ธมฺมกุฏี ตวาติ เอสา สพฺพนวโลกุตฺตรธมฺมสงฺขาตา ตว ตุยฺหํ ธมฺมกุฏิ วสนเคหนฺติ อตฺโถฯ

[539] ปญฺญาย อคฺโค นิกฺขิตฺโตติ ปญฺญาวเสน ปญฺญวนฺตานํ อคฺโคฯ อิติ ภควตา นิกฺขิตฺโต ฐปิโต เถโร ปฏิภาเน จ ปญฺญาย กตฺตพฺเพ กิจฺเจ, ยุตฺตมุตฺตปฏิภาเน วา โกวิโท เฉโก นาเมน สาริปุตฺโตติ ปากโฏ ตว ตุยฺหํ ธมฺมเสนาปติ ตยา เทสิตสฺส ปิฏกตฺตยธมฺมสมูหสฺส ธารณโต ปติ ปธาโน หุตฺวา เสนากิจฺจํ กโรตีติ อตฺโถฯ

[540] จุตูปปาตกุสโลติ ภนฺเต มุนิ, จุตูปปาเต จุติยา อุปปตฺติยา จ กุสโล เฉโกฯ อิทฺธิยา ปารมิํ คโตติ ‘‘เอโกปิ หุตฺวา พหุธา โหติ, พหุธาปิ หุตฺวา เอโก โหตี’’ติอาทินา (ที. นิ. 1.238; ปฏิ. ม. 1.102) วุตฺตาย อิทฺธิปฺปเภทาย ปารมิํ ปริโยสานํ คโต ปตฺโต นาเมน โกลิโต นาม โมคฺคลฺลานตฺเถโร โปโรหิจฺโจ ตว ตุยฺหํ ปุโรหิโตติ สมฺพนฺโธฯ

[541] โปราณกวํสธโรติ ภนฺเต มุเน, ญาณวนฺตํ โปราณสฺส วํสสฺส ธารโก, ปรมฺปรชานนโก วา อุคฺคเตโช ปากฏเตโช, ทุราสโท อาสาเทตุํ ฆฏฺเฏตุํ ทุกฺโข อสกฺกุเณยฺโยติ อตฺโถฯ ธุตวาทิคุเณนคฺโคติ เตจีวริกงฺคาทีนิ เตรส ธุตงฺคานิ วทติ โอวทตีติ ธุตวาทีคุเณน ธุตงฺคคุเณน อคฺโค เสฏฺโฐ มหากสฺสปตฺเถโร ตว ตุยฺหํ อกฺขทสฺโส โวหารกรเณ ปธาโนติ อตฺโถฯ

[542] พหุสฺสุโต ธมฺมธโรติ ภนฺเต มุเน, พหูนํ จตุราสีติธมฺมกฺขนฺธสหสฺสานํ สุตตฺตา ภควตา ภิกฺขุสงฺฆโต จ อุคฺคหิตตฺตา พหุสฺสุโต อเนเกสํ ฉสตสหสฺสสงฺขฺยานํ อาคมธมฺมานํ สติปฏฺฐานาทีนญฺจ ปรมตฺถธมฺมานํ ธารณโต ธมฺมธโร อานนฺโทฯ สพฺพปาฐี จ สาสเนติ พุทฺธสาสเน สพฺเพสํ ปาฐีนํ ปฐนฺตานํ สชฺฌายนฺตานํ ภิกฺขูนํ อคฺโค เสฏฺโฐติ สพฺพปาฐี นาเมน อานนฺโท นาม เถโรฯ ธมฺมารกฺโข ตวาติ ตว ตุยฺหํ ธมฺมสฺส ปิฏกตฺตยธมฺมภณฺฑสฺส อารกฺโข รกฺขโก ปาลโก, ธมฺมภณฺฑาคาริโกติ อตฺโถฯ

[543] เอเต สพฺเพ อติกฺกมฺมาติ ภควา ภคฺยวา สมฺมาสมฺพุทฺโธ เอเต สาริปุตฺตาทโย มหานุภาเวปิ เถเร อติกฺกมฺม วชฺเชตฺวา มมํเยว ปเมสิ ปมาณํ อกาสิ, มนสิ อกาสีติ อตฺโถฯ วินิจฺฉยํ เม ปาทาสีติ วินยญฺญูหิ ปณฺฑิเตหิ เทสิตํ ปกาสิตํ วินเย วินิจฺฉยํ โทสวิจารณํ เม มยฺหํ ภควา ปาทาสิ ปกาเรน อทาสิ, มยฺหเมว ภารํ อกาสีติ สมฺพนฺโธฯ

[544] โย โกจิ วินเย ปญฺหนฺติ โย โกจิ ภิกฺขุ พุทฺธสาวโก วินยนิสฺสิตํ ปญฺหํ มํ ปุจฺฉติ, ตตฺถ ตสฺมิํ ปุจฺฉิตปญฺเห เม มยฺหํ จินฺตนา วิมติ กงฺขา นตฺถิฯ ตญฺเหวตฺถํ ตํ เอว ปุจฺฉิตํ อตฺถํ อหํ กเถมีติ สมฺพนฺโธฯ

[545] ยาวตา พุทฺธเขตฺตมฺหีติ ยาวตา ยตฺตเก ฐาเน พุทฺธสฺส อาณาเขตฺเต ตํ มหามุนิํ สมฺมาสมฺพุทฺธํ ฐเปตฺวา วินเย วินยปิฏเก วินยวินิจฺฉยกรเณ วา มาทิโส มยา สทิโส นตฺถิ, อหเมว อคฺโค, ภิยฺโย มมาธิโก กุโต ภวิสฺสตีติ สมฺพนฺโธฯ

[546] ภิกฺขุสงฺเฆ นิสีทิตฺวา ภิกฺขุสงฺฆมชฺเฌ นิสินฺโน โคตโม ภควา เอวํ คชฺชติ สีหนาทํ กโรติฯ กถํ? วินเย อุภโตวิภงฺเค, ขนฺธเกสุ มหาวคฺคจูฬวคฺเคสุ, จ-สทฺเทน ปริวาเร, อุปาลิสฺส อุปาลินา สโม สทิโส นตฺถีติ เอวํ คชฺชติฯ

[547] ยาวตาติ ยตฺตกํ พุทฺธภณิตํ พุทฺเธน เทสิตํ นวงฺคํ สุตฺตเคยฺยาทิสตฺถุสาสนํ สตฺถุนา ปกาสิตํ สพฺพํ วินโยคธํ ตํ วินเย อนฺโตปวิฏฺฐํ วินยมูลกํ อิจฺเจวํ ปสฺสิโน ปสฺสนฺตสฺสฯ

[548] มม กมฺมํ สริตฺวานาติ โคตโม สกฺยปุงฺคโว สกฺยวํสปฺปธาโน, มม กมฺมํ มยฺหํ ปุพฺพปตฺถนากมฺมํ อตีตํสญาเณน สริตฺวาน ปจฺจกฺขโต ญตฺวา ภิกฺขุสงฺฆมชฺเฌ คโต ‘‘เอตทคฺคํ, ภิกฺขเว, มม สาวกานํ ภิกฺขูนํ วินยธรานํ ยทิทํ อุปาลี’’ติ (อ. นิ. 1.219, 228) มํ เอตทคฺเค ฐาเน ฐเปสีติ สมฺพนฺโธฯ

[549] สตสหสฺสุปาทายาติ สตสหสฺสกปฺเป อาทิํ กตฺวา ยํ อิมํ ฐานํ อปตฺถยิํ ปตฺเถสิํ, โส เม อตฺโถ มยา อนุปฺปตฺโต อธิคโต ปฏิลทฺโธ วินเย ปารมิํ คโต โกฏิํ ปตฺโตติ อตฺโถฯ

[550] สกฺยานํ สกฺยวํสราชูนํ นนฺทิชนโน โสมนสฺสการโก อหํ ปุเร ปุพฺเพ กปฺปโก อาสิํ อโหสิํ, ตํ ชาติํ ตํ กุลํ ตํ โยนิํ วิชหิตฺวา วิเสเสน ชหิตฺวา ฉฑฺเฑตฺวา มเหสิโน สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส ปุตฺโต ชาโต สกฺยปุตฺโตติ สงฺขฺยํ คโต สาสนธารณโตติ อตฺโถฯ

[551] ตโต ปรํ อตฺตโน ทาสกุเล นิพฺพตฺตนาปทานํ ทสฺเสนฺโต อิโต ทุติยเก กปฺเปติอาทิมาหฯ ตตฺถ อิโต ภทฺทกปฺปโต เหฏฺฐา ทุติเย กปฺเป นาเมน อญฺชโส นาม ขตฺติโย เอโก ราชา อนนฺตเตโช สงฺขฺยาติกฺกนฺตเตโช อมิตยโส ปมาณาติกฺกนฺตปริวาโร มหทฺธโน อเนกโกฏิสตสหสฺสธนวา ภูมิปาโล ปถวีปาลโก รกฺขโก อโหสีติ สมฺพนฺโธฯ

[552] ตสฺส รญฺโญติ ตสฺส ตาทิสสฺส ราชิโน ปุตฺโต อหํ จนฺทโน นาม ขตฺติโย ขตฺติยกุมาโร อโหสินฺติ สมฺพนฺโธฯ โส อหํ ชาติมเทน จ ยสมเทน จ โภคมเทน จ อุปตฺถทฺโธ ถมฺภิโต อุนฺนโตติ อตฺโถฯ

[553] นาคสตสหสฺสานีติ สตสหสฺสหตฺถิโน มาตงฺคา มาตงฺคกุเล ชาตา ติธา ปภินฺนา อกฺขิกณฺณโกสสงฺขาเตหิ ตีหิ ฐาเนหิ ปภินฺนา มทคฬิตา สพฺพาลงฺการภูสิตา สพฺเพหิ หตฺถาลงฺกาเรหิ อลงฺกตา สทา สพฺพกาลํ มํ ปริวาเรนฺตีติ สมฺพนฺโธฯ

[554] สพเลหิ ปเรโตหนฺติ ตทา ตสฺมิํ กาเล อหํ สพเลหิ อตฺตโน เสนาพเลหิ ปเรโต ปริวาริโต อุยฺยานํ คนฺตุกามโก อิจฺฉนฺโต สิริกํ นาม นาคํ หตฺถิํ อารุยฺห อภิรุหิตฺวา นครโต นิกฺขมินฺติ สมฺพนฺโธฯ

[555] จรเณน จ สมฺปนฺโนติ สีลสํวราทิปนฺนรสจรณธมฺเมน สมนฺนาคโต คุตฺตทฺวาโร ปิหิตจกฺขาทิฉทฺวาโร สุสํวุโต สุฏฺฐุ รกฺขิตกายจิตฺโต เทวโล นาม สมฺพุทฺโธ ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ, มม มยฺหํ ปุรโต สมฺมุเข อาคจฺฉิ ปาปุณีติ อตฺโถฯ

[556] เปเสตฺวา สิริกํ นาคนฺติ ตํ อาคตํ ปจฺเจกพุทฺธํ ทิสฺวา อหํ สิริกํ นาม นาคํ อภิมุขํ เปเสตฺวา พุทฺธํ อาสาทยิํ ฆฏฺเฏสิํ ปทุสฺเสสินฺติ อตฺโถฯ ตโต สญฺชาตโกโป โสติ ตโต ตสฺมา มยา อตีว ปีเฬตฺวา เปสิตตฺตา โส หตฺถินาโค มยิ สญฺชาตโกโป ปทํ อตฺตโน ปาทํ นุทฺธรเต น อุทฺธรติ, นิจฺจโลว โหตีติ อตฺโถฯ

[557] นาคํ ทุฏฺฐมนํ ทิสฺวาติ ทุฏฺฐมนํ กุทฺธจิตฺตํ นาทํ ทิสฺวา อหํ พุทฺเธ ปจฺเจกพุทฺเธ โกปํ อกาสิํ โทสํ อุปฺปาเทสินฺติ อตฺโถฯ วิเหสยิตฺวา สมฺพุทฺธนฺติ เทวลํ ปจฺเจกสมฺพุทฺธํ วิเหสยิตฺวา วิเหเฐตฺวา อหํ อุยฺยานํ อคมาสินฺติ สมฺพนฺโธฯ

[558] สาตํ ตตฺถ น วินฺทามีติ ตสฺมิํ อาสาทเน สาตํ น วินฺทามิฯ อาสาทนนิมิตฺตํ มธุรํ สุขํ น ลภามีติ อตฺโถฯ สิโร ปชฺชลิโต ยถาติ สิโร มม สีสํ ปชฺชลิโต ยถา ปชฺชลมานํ วิย โหตีติ อตฺโถฯ ปริฬาเหน ฑยฺหามีติ ปจฺเจกพุทฺเธ โกปสฺส กตตฺตา ปจฺฉานุตาปปริฬาเหน ฑยฺหามิ อุณฺหจิตฺโต โหมีติ อตฺโถฯ

[559] สสาครนฺตาติ เตเนว ปาปกมฺมพเลน สสาครนฺตา สาครปริโยสานา สกลมหาปถวี เม มยฺหํ อาทิตฺตา วิย ชลิตา วิย โหติ ขายตีติ อตฺโถฯ ปิตุ สนฺติกุปาคมฺมาติ เอวํ ภเย อุปฺปนฺเน อหํ อตฺตโน ปิตุ รญฺโญ สนฺติกํ อุปาคมฺม อุปคนฺตฺวา อิทํ วจนํ อพฺรวิํ กเถสินฺติ อตฺโถฯ

[560] อาสีวิสํว กุปิตนฺติ อาสีวิสํ สพฺพํ กุปิตํ กุทฺธํ อิว ชลมานํ อคฺคิกฺขนฺธํ อิว มตฺตํ ติธา ปภินฺนํ ทนฺติํ ทนฺตวนฺตํ กุญฺชรํ อุตฺตมํ หตฺถิํ อิว จ อาคตํ ยํ ปจฺเจกพุทฺธํ สยมฺภุํ สยเมว พุทฺธภูตํ อหํ อาสาทยิํ ฆฏฺเฏสินฺติ สมฺพนฺโธฯ

[561] อาสาทิโต มยา พุทฺโธติ โส ปจฺเจกพุทฺโธ มยา อาสาทิโต ฆฏฺฏิโต โฆโร อญฺเญหิ ฆฏฺเฏตุํ อสกฺกุเณยฺยตฺตา โฆโร, อุคฺคตโป ปากฏตโป ชิโน ปญฺจ มาเร ชิตวา เอวํคุณสมฺปนฺโน ปจฺเจกพุทฺโธ มยา ฆฏฺฏิโตติ อตฺโถฯ ปุรา สพฺเพ วินสฺสามาติ ตสฺมิํ ปจฺเจกพุทฺเธ กตอนาทเรน สพฺเพ มยํ วินสฺสาม วิวิเธนากาเรน นสฺสาม, ภสฺมา วิย ภวามาติ อตฺโถฯ ขมาเปสฺสาม ตํ มุนินฺติ ตํ ปจฺเจกพุทฺธํ มุนิํ ยาว น วินสฺสาม, ตาว ขมาเปสฺสามาติ สมฺพนฺโธฯ

[562] โน เจ ตํ นิชฺฌาเปสฺสามาติ อตฺตทนฺตํ ทมิตจิตฺตํ สมาหิตํ เอกคฺคจิตฺตํ ตํ ปจฺเจกพุทฺธํ โน เจ นิชฺฌาเปสฺสาม ขมาเปสฺสามฯ โอเรน สตฺตทิวสา สตฺตทิวสโต โอรภาเค สตฺตทิวเส อนติกฺกมิตฺวา สมฺปุณฺณํ รฏฺฐํ เม สพฺพํ วิธมิสฺสติ วินสฺสิสฺสติฯ

[563] สุเมขโล โกสิโย จาติ เอเต สุเมขลาทโย จตฺตาโร ราชาโน อิสโย อาสาทยิตฺวา ฆฏฺเฏตฺวา อนาทรํ กตฺวา สรฏฺฐกา สห รฏฺฐชนปทวาสีหิ ทุคฺคตา วินาสํ คตาติ อตฺโถฯ

[564] ยทา กุปฺปนฺติ อิสโยติ ยทา ยสฺมิํ กาเล สญฺญตา กายสญฺญมาทีหิ สญฺญตา สนฺตา พฺรหฺมจาริโน อุตฺตมจาริโน เสฏฺฐจาริโน อิสโย กุปฺปนฺติ โทมนสฺสา ภวนฺติ, ตทา สสาครํ สปพฺพตํ สเทวกํ โลกํ วินาเสนฺตีติ สมฺพนฺโธฯ

[565] ติโยชนสหสฺสมฺหีติ เตสํ อิสีนํ อานุภาวํ ญตฺวา เต ขมาเปตุํ อจฺจยํ อปราธํ เทสนตฺถาย ปกาสนตฺถาย ติโยชนสหสฺสปฺปมาเณ ปเทเส ปุริเส สนฺนิปาตยินฺติ สมฺพนฺโธฯ สยมฺภุํ อุปสงฺกมินฺติ สยมฺภุํ ปจฺเจกพุทฺธํ อุปสงฺกมิํ สมีปํ อคมาสินฺติ อตฺโถฯ

[566] อลฺลวตฺถาติ มยา สทฺธิํ ราสิภูตา สพฺเพ ชนา อลฺลวตฺถา อุทเกน ตินฺตวตฺถอุตฺตราสงฺคา อลฺลสิรา ตินฺตเกสา ปญฺชลีกตา มุทฺธนิ กตอญฺชลิปุฏา พุทฺธสฺส ปจฺเจกมุนิโน ปาเท ปาทสมีเป นิปติตฺวา นิปชฺชิตฺวา อิทํ วจนมพฺรวุนฺติ ‘‘ขมสฺสุ ตฺวํ, มหาวีรา’’ติอาทิกํ วจนํ อพฺรวุํ กเถสุนฺติ อตฺโถฯ

[567] มหาวีร วีรุตฺตม ภนฺเต ปจฺเจกพุทฺธ, มยา ตุมฺเหสุ อญฺญาเณน กตํ อปราธํ ขมสฺสุ ตฺวํ วิโนเทหิ, มา มนสิ กโรหีติ อตฺโถ ฯ ชโน ชนสมูโห ตํ ภควนฺตํ อภิ วิเสเสน ยาจติฯ ปริฬาหํ โทสโมเหหิ กตจิตฺตทุกฺขปริฬาหํ อมฺหากํ วิโนเทหิ ตนุํ กโรหิ, โน อมฺหากํ รฏฺฐํ สกลรฏฺฐชนปทวาสิโน มา วินาสย มา วินาเสหีติ อตฺโถฯ

[568] สเทวมานุสา สพฺเพติ สพฺเพ มานุสา สเทวา สทานวา ปหาราทาทีหิ อสุเรหิ สห สรกฺขสา อโยมเยน กูเฏน มหามุคฺคเรน สทา สพฺพกาลํ เม สิรํ มยฺหํ มตฺถกํ ภินฺเทยฺยุํ ปทาเลยฺยุํฯ

[569] ตโต ปรํ พุทฺธานํ ขมิตภาวญฺจ โกปาภาวญฺจ ปกาเสนฺโต ทเก อคฺคิ น สณฺฐาตีติอาทิมาหฯ ตตฺถ ยถา อุทเก อคฺคิ น สณฺฐาติ น ปติฏฺฐาติ, ยถา พีชํ เสเล สิลามเย ปพฺพเต น วิรุหติ, ยถา อคเท โอสเธ กิมิ ปาณโก น สณฺฐาติฯ ตถา โกโป จิตฺตปฺปโกโป ทุมฺมนตา พุทฺเธ ปฏิวิทฺธสจฺเจ ปจฺเจกพุทฺเธ น ชายติ น อุปฺปชฺชตีติ อตฺโถฯ

[570] ปุนปิ พุทฺธานํ อานุภาวํ ปกาเสนฺโต ยถา จ ภูมีติอาทิมาหฯ ตตฺถ ยถา จ ภูมิ ปถวี อจลา นิจฺจลา, ตถา พุทฺโธ อจโลติ อตฺโถฯ ยถา สาคโร มหาสมุทฺโท อปฺปเมยฺโย ปเมตุํ ปมาณํ คเหตุํ อสกฺกุเณยฺโย, ตถา พุทฺโธ อปฺปเมยฺโยติ อตฺโถฯ ยถา อากาโส อผุฏฺฐากาโส อนนฺตโก ปริโยสานรหิโต, เอวํ ตถา พุทฺโธ อกฺโขภิโย โขเภตุํ อาโลเฬตุํ อสกฺกุเณยฺโยติ อตฺโถฯ

[571] ตโต ปรํ ปจฺเจกพุทฺธสฺส ขมนวจนํ ทสฺเสนฺโต สทา ขนฺตา มหาวีราติอาทิมาหฯ ตตฺถ มหาวีรา อุตฺตมวีริยวนฺตา พุทฺธา ตปสฺสิโน ปาปานํ ตปนโต ‘‘ตโป’’ติ ลทฺธนาเมน วีริเยน สมนฺนาคตา ขนฺตา จ ขนฺติยา จ สมฺปนฺนา ขมิตา จ ปเรสํ อปราธํ ขมิตา สหิตา สทา สพฺพกาลํ ภวนฺตีติ สมฺพนฺโธฯ ขนฺตานํ ขมิตานญฺจาติ เตสํ พุทฺธานํ ขนฺตานํ ขนฺติยา ยุตฺตานํ ขมิตานํ ปราปราธขมิตานํ สหิตานญฺจ คมนํ ฉนฺทาทีหิ อคติคมนํ น วิชฺชตีติ อตฺโถฯ

[572] อิติ อิทํ วจนํ วตฺวา สมฺพุทฺโธ ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ ปริฬาหํ สตฺตานํ อุปฺปนฺนทาหํ วิโนทยํ วิโนทยนฺโต มหาชนสฺส ปุรโต สนฺนิปติตสฺส สราชกสฺส มหโต ชนกายสฺส สมฺมุขโต ตทา ตสฺมิํ กาเล นภํ อากาสํ อพฺภุคฺคมิ อุคฺคญฺฉีติ อตฺโถฯ

[573] เตน กมฺเมนหํ ธีราติ ธีร ธิติสมฺปนฺน อหํ เตน กมฺเมน ปจฺเจกพุทฺเธ กเตน อนาทรกมฺเมน อิมสฺมิํ ปจฺฉิมตฺตภเว หีนตฺตํ ลามกภาวํ ราชูนํ กปฺปกกมฺมกรณชาติํ อชฺฌุปาคโต สมฺปตฺโตติ อตฺโถฯ สมติกฺกมฺม ตํ ชาตินฺติ ตํ ปรายตฺตชาติํ สํ สุฏฺฐุ อติกฺกมฺม อติกฺกมิตฺวาฯ ปาวิสิํ อภยํ ปุรนฺติ ภยรหิตํ นิพฺพานปุรํ นิพฺพานมหานครํ ปาวิสิํ ปวิฏฺโฐ อาสินฺติ อตฺโถฯ

[574] ตทาปิ มํ มหาวีราติ วีรุตฺตม ตทาปิ ตสฺมิํ ปจฺเจกพุทฺธสฺส อาสาทนสมเย อปิ สยมฺภู ปจฺเจกพุทฺโธ ปริฬาหํ อาสาทนเหตุ อุปฺปนฺนํ กายจิตฺตทรถํ วิโนเทสิ ทูรีอกาสิฯ ฑยฺหมานํ ตโต เอว ปจฺฉานุตาเปน กุกฺกุจฺเจน ฑยฺหมานํ สนฺตปนฺตํ มํ สุสณฺฐิตํ โทสํ โทสโต ทสฺสเน สุฏฺฐุ สณฺฐิตํ ทิสฺวา ขมาปยิ ตํ อปราธํ อธิวาเสสีติ สมฺพนฺโธฯ

[575] อชฺชาปิ มํ มหาวีราติ วีรุตฺตม, อชฺชาปิ ตุยฺหํ สมาคมกาเล อปิ, ติหคฺคีภิ ราคคฺคิโทสคฺคิโมหคฺคิสงฺขาเตหิ วา นิรยคฺคิเปตคฺคิสํสารคฺคิสงฺขาเตหิ วา ตีหิ อคฺคีหิ ฑยฺหมานํ ทุกฺขมนุภวนฺตํ มํ ภควา สีติภาวํ โทมนสฺสวินาเสน สนฺตกายจิตฺตสงฺขาตํ สีติภาวํ นิพฺพานเมว วา อปาปยิ สมฺปาเปสิฯ ตโย อคฺคี วุตฺตปฺปกาเร เต ตโย อคฺคี นิพฺพาเปสิ วูปสเมสีติ สมฺพนฺโธฯ

[576] เอวํ อตฺตโน หีนาปทานํ ภควโต ทสฺเสตฺวา อิทานิ อญฺเญปิ ตสฺส สวเน นิโยเชตฺวา โอวทนฺโต ‘‘เยสํ โสตาวธานตฺถี’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ เยสํ ตุมฺหากํ โสตาวธานํ โสตสฺส อวธานํ ฐปนํ อตฺถิ วิชฺชติ, เต ตุมฺเห ภาสโต สาสนฺตสฺส มม วจนํ สุณาถ มนสิ กโรถฯ อตฺถํ ตุมฺหํ ปวกฺขามีติ ยถา เยน ปกาเรน มม มยา ทิฏฺฐํ ปทํ นิพฺพานํ, ตถา เตน ปกาเรน นิพฺพานสงฺขาตํ ปรมตฺถํ ตุมฺหากํ ปวกฺขามีติ สมฺพนฺโธฯ

[577] ตํ ทสฺเสนฺโต สยมฺภุํ ตํ วิมาเนตฺวาติอาทิมาหฯ ตตฺถ สยมฺภุํ สยเมว ภูตํ อริยาย ชาติยา ชาตํ สนฺตจิตฺตํ สมาหิตํ ปจฺเจกพุทฺธํ วิมาเนตฺวา อนาทรํ กตฺวา เตน กมฺเมน กเตนากุสเลน อชฺช อิมสฺมิํ วตฺตมานกาเล อหํ นีจโยนิยํ ปรายตฺตชาติยํ กปฺปกชาติยํ ชาโต นิพฺพตฺโต อมฺหิ ภวามิฯ

[578] มา โว ขณํ วิราเธถาติ พุทฺธุปฺปาทกฺขณํ โว ตุมฺเห มา วิราเธถ คฬิตํ มา กโรถ, หิ สจฺจํ ขณาตีตา พุทฺธุปฺปาทกฺขณํ อตีตา อติกฺกนฺตา สตฺตา โสจเร โสจนฺติ, ‘‘มยํ อลกฺขิกา ทุมฺเมธา ภวามา’’ติ เอวํ โสจนฺตีติ อตฺโถฯ สทตฺเถ อตฺตโน อตฺเถ วุฑฺฒิยํ วายเมยฺยาถ วีริยํ กโรถฯ โว ตุมฺเหหิ ขโณ พุทฺธุปฺปาทกฺขโณ สมโย ปฏิปาทิโต นิปฺผาทิโต ปตฺโตติ อตฺโถฯ

[579] ตโต ปรํ สํสารคตานํ อาทีนวํ อุปมาอุปเมยฺยวเสน ทสฺเสนฺโต เอกจฺจานญฺจ วมนนฺติอาทิมาหฯ เอกจฺจานํ เกสญฺจิ ปุคฺคลานํ วมนํ อุทฺธํ อุคฺคิรณํ เอกจฺจานํ วิเรจนํ อโธปคฺฆรณํ เอเก เอกจฺจานํ หลาหลํ วิสํ มุจฺฉากรณวิสํ, เอกจฺจานํ ปุคฺคลานํ โอสธํ รกฺขนุปายํ ภควา เอวํ ปฏิปาฏิยา อกฺขาสีติ สมฺพนฺโธฯ

[580] วมนํ ปฏิปนฺนานนฺติ ปฏิปนฺนานํ มคฺคสมงฺคีนํ วมนํ สํสารฉฑฺฑนํ สํสารโมจนํ ภควา อกฺขาสีติ สมฺพนฺโธฯ ผลฏฺฐานํ ผเล ฐิตานํ วิเรจนํ สํสารปคฺฆรณํ อกฺขาสิฯ ผลลาภีนํ ผลํ ลภิตฺวา ฐิตานํ นิพฺพานโอสธํ อกฺขาสิฯ คเวสีนํ มนุสฺสเทวนิพฺพานสมฺปตฺติํ คเวสีนํ ปริเยสนฺตานํ ปุญฺญเขตฺตภูตํ สงฺฆํ อกฺขาสีติ สมฺพนฺโธฯ

[581] สาสเนน วิรุทฺธานนฺติ สาสนสฺส ปฏิปกฺขานํ หลาหลํ กุตูหลํ ปาปํ อกุสลํ อกฺขาสีติ สมฺพนฺโธฯ ยถา อาสีวิโสติ อสฺสทฺธานํ กตปาปานํ ปุคฺคลานํ สํสาเร ทุกฺขาวหนโต อาสีวิสสทิสํ ยถา อาสีวิโส ทิฏฺฐมตฺเตน ภสฺมกรณโต ทิฏฺฐวิโส สปฺโป อตฺตนา ทฏฺฐํ นรํ ฌาเปติ ฑยฺหติ ทุกฺขาเปติฯ ตํ นรํ ตํ อสฺสทฺธํ กตปาปํ นรํ หลาหลวิสํ เอวํ ฌาเปติ จตูสุ อปาเยสุ ฑยฺหติ โสเสสีติ สมฺพนฺโธฯ

[582] สกิํ ปีตํ หลาหลนฺติ วิสํ หลาหลํ ปีตํ สกิํ เอกวารํ ชีวิตํ อุปรุนฺธติ นาเสติฯ สาสเนน สาสนมฺหิ วิรชฺฌิตฺวา อปราธํ กตฺวา ปุคฺคโล กปฺปโกฏิมฺหิ โกฏิสงฺเขฺย กปฺเปปิ ฑยฺหติ นิชฺฌายตีติ อตฺโถฯ

[583] เอวํ อสฺสทฺธานํ ปุคฺคลานํ ผลวิปากํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ พุทฺธานํ อานุภาวํ ทสฺเสนฺโต ขนฺติยาติอาทิมาหฯ ตตฺถ โย พุทฺโธ วมนาทีนิ อกฺขาสิ, โส พุทฺโธ ขนฺติยา ขมเนน จ อวิหิํสาย สตฺตานํ อวิหิํสเนน จ เมตฺตจิตฺตวตาย จ เมตฺตจิตฺตวนฺตภาเวน จ สเทวกํ สห เทเวหิ วตฺตมานํ โลกํ ตาเรติ อติกฺกมาเปติ นิพฺพาเปติ, ตสฺมา การณา พุทฺธา โว ตุมฺเหหิ อวิราธิยา วิรุชฺฌิตุํ น สกฺกุเณยฺยา, พุทฺธสาสเน ปฏิปชฺเชยฺยาถาติ อตฺโถฯ

[584] ลาเภ จ อลาเภ จ น สชฺชนฺติ น ภชนฺติ น ลคฺคนฺติฯ สมฺมานเน อาทรกรเณ จ วิมานเน อนาทรกรเณ จ อจลา ปถวีสทิสา พุทฺธา ภวนฺติ, ตสฺมา การณา เต พุทฺธา ตุมฺเหหิ น วิโรธิยา น วิโรเธตพฺพา วิรุชฺฌิตุํ อสกฺกุเณยฺยาติ อตฺโถฯ

[585] พุทฺธานํ มชฺฌตฺตตํ ทสฺเสนฺโต เทวทตฺเตติอาทิมาหฯ ตตฺถ วธกาวธเกสุ สพฺเพสุ สตฺเตสุ สมโก สมมานโส มุนิ พุทฺธมุนีติ อตฺโถฯ

[586] เอเตสํ ปฏิโฆ นตฺถีติ เอเตสํ พุทฺธานํ ปฏิโฆ จณฺฑิกฺกํ โทสจิตฺตตํ นตฺถิ น สํวิชฺชติฯ ราโคเมสํ น วิชฺชตีติ อิเมสํ พุทฺธานํ ราโคปิ รชฺชนํ อลฺลียนํ น วิชฺชติ, น อุปลพฺภติ, ตสฺมา การณา, วธกสฺส จ โอรสสฺส จาติ สพฺเพสํ สมโก สมจิตฺโต พุทฺโธ โหตีติ สมฺพนฺโธฯ

[587] ปุนปิ พุทฺธานํเยว อานุภาวํ ทสฺเสนฺโต ปนฺเถ ทิสฺวาน กาสาวนฺติอาทิมาหฯ

ตตฺถ มีฬฺหมกฺขิตํ คูถสมฺมิสฺสํ กาสาวํ กสาเวน รชิตํ จีวรํ อิสิทฺธชํ อริยานํ ธชํ ปริกฺขารํ, ปนฺเถ มคฺเค ฉฑฺฑิตํ ทิสฺวาน ปสฺสิตฺวา อญฺชลิํ กตฺวา ทสงฺคุลิสโมธานํ อญฺชลิปุฏํ สิรสิ กตฺวา สิรสา สิเรน วนฺทิตพฺพํ อิสิทฺธชํ อรหตฺตทฺธชํ พุทฺธปจฺเจกพุทฺธสาวกทีปกํ จีวรํ นมสฺสิตพฺพํ มาเนตพฺพํ ปูเชตพฺพนฺติ อตฺโถฯ

[588] อพฺภตีตาติ อภิ อตฺถงฺคตา นิพฺพุตาฯ เย จ พุทฺธา วตฺตมานา อิทานิ ชาตา จ เย พุทฺธา อนาคตา อชาตา อภูตา อนิพฺพตฺตา อปาตุภูตา จ เย พุทฺธาฯ ธเชนาเนน สุชฺฌนฺตีติ อเนน อิสิทฺธเชน จีวเรน เอเต พุทฺธา สุชฺฌนฺติ วิสุทฺธา ภวนฺติ โสภนฺติฯ ตสฺมา เตน การเณน เอเต พุทฺธา นมสฺสิยา นมสฺสิตพฺพา วนฺทิตพฺพาติ อตฺโถฯ ‘‘เอตํ นมสฺสิย’’นฺติปิ ปาโฐ, ตสฺส เอตํ อิสิทฺธชํ นมสฺสิตพฺพนฺติ อตฺโถฯ

[589] ตโต ปรํ อตฺตโน คุณํ ทสฺเสนฺโต สตฺถุกปฺปนฺติอาทิมาหฯ ตตฺถ สตฺถุกปฺปํ พุทฺธสทิสํ สุวินยํ สุนฺทรวินยํ สุนฺทรากาเรน ทฺวารตฺตยทมนํ หทเยน จิตฺเตน อหํ ธาเรมิ สวนธารณาทินา ปจฺจเวกฺขามีติ อตฺโถฯ วินยํ วินยปิฏกํ นมสฺสมาโน วนฺทมาโน วินเย อาทรํ กุรุมาโน วิหริสฺสามิ สพฺพทา สพฺพสฺมิํ กาเล วาสํ กปฺเปมีติ อตฺโถฯ

[590] วินโย อาสโย มยฺหนฺติ วินยปิฏกํ มยฺหํ โอกาสภูตํ สวนธารณมนสิกรณอุคฺคหปริปุจฺฉาปวตฺตนวเสน โอกาสภูตํ เคหภูตนฺติ อตฺโถฯ วินโย ฐานจงฺกมนฺติ วินโย มยฺหํ สวนาทิกิจฺจกรเณน ฐิตฏฺฐานญฺจ จงฺกมนฏฺฐานญฺจฯ กปฺเปมิ วินเย วาสนฺติ วินยปิฏเก วินยตนฺติยา สวนธารณปวตฺตนวเสน วาสํ สยนํ กปฺเปมิ กโรมิฯ วินโย มม โคจโรติ วินยปิฏกํ มยฺหํ โคจโร อาหาโร โภชนํ นิจฺจํ ธารณมนสิกรณวเสนาติ อตฺโถฯ

[591] วินเย ปารมิปฺปตฺโตติ สกเล วินยปิฏเก ปารมิํ ปริโยสานํ ปตฺโตฯ สมเถ จาปิ โกวิโทติ ปาราชิกาทิสตฺตาปตฺติกฺขนฺธานํ สมเถ วูปสเม จ วุฏฺฐาเน จ โกวิโท เฉโก, อธิกรณสมเถ วา –

‘‘วิวาทํ อนุวาทญฺจ, อาปตฺตาธิกรณํ ตถา;

กิจฺจาธิกรณญฺเจว, จตุราธิกรณา มตา’’ติฯ –

วุตฺตาธิกรเณสุ จ –

‘‘สมฺมุขา สติวินโย, อมูฬฺหปฏิญฺญากรณํ;

เยภุยฺย ตสฺสปาปิยฺย, ติณวตฺถารโก ตถา’’ติฯ –

เอวํ วุตฺเตสุ จ สตฺตสุ อธิกรณสมเถสุ อติโกวิโท เฉโกติ อตฺโถฯ อุปาลิ ตํ มหาวีราติ ภนฺเต มหาวีร, จตูสุ อสงฺเขฺยยฺเยสุ กปฺปสตสหสฺเสสุ สพฺพญฺญุตญฺญาณาธิคมาย วีริยวนฺต สตฺถุโน เทวมนุสฺสานํ อนุสาสกสฺส ตํ ตว ปาเท ปาทยุเค อุปาลิ ภิกฺขุ วนฺทติ ปณามํ กโรตีติ อตฺโถฯ

[592] โส อหํ ปพฺพชิตฺวา สมฺพุทฺธํ นมสฺสมาโน ปณามํ กุรุมาโน ธมฺมสฺส จ เตน ภควตา เทสิตสฺส นวโลกุตฺตรธมฺมสฺส สุธมฺมตํ สุนฺทรธมฺมภาวํ ชานิตฺวา ธมฺมญฺจ นมสฺสมาโน คามโต คามํ ปุรโต ปุนํ นครโต นครํ วิจริสฺสามีติ สมฺพนฺโธฯ

[593] กิเลสา ฌาปิตา มยฺหนฺติ มยา ปฏิวิทฺธอรหตฺตมคฺคญาเณน มยฺหํ จิตฺตสนฺตานคตา สพฺเพ ทิยฑฺฒสหสฺสสงฺขา กิเลสา ฌาปิตา โสสิตา วิโสสิตา วิทฺธํสิตาฯ ภวา สพฺเพ สมูหตาติ กามภวาทโย สพฺเพ นว ภวา มยา สมูหตา สํ สุฏฺฐุ อูหตา เขปิตา วิทฺธํสิตาฯ สพฺพาสวา ปริกฺขีณาติ กามาสโว, ภวาสโว, ทิฏฺฐาสโว, อวิชฺชาสโวติ สพฺเพ จตฺตาโร อาสวา ปริกฺขีณา ปริสมนฺตโต ขยํ ปาปิตาฯ อิทานิ อิมสฺมิํ อรหตฺตปฺปตฺตกาเล ปุนพฺภโว ปุนุปฺปตฺติสงฺขาโต ภโว ภวนํ ชาติ นตฺถีติ อตฺโถฯ

[594] อุตฺตริ โสมนสฺสวเสน อุทานํ อุทาเนนฺโต สฺวาคตนฺติอาทิมาหฯ ตตฺถ พุทฺธเสฏฺฐสฺส อุตฺตมพุทฺธสฺส สนฺติเก สมีเป เอกนคเร วา มม อาคมนํ สฺวาคตํ สุฏฺฐุ อาคมนํ สุนฺทราคมนํ วต เอกนฺเตน อาสิ อโหสีติ สมฺพนฺโธฯ ติสฺโส วิชฺชาติ ปุพฺเพนิวาสทิพฺพจกฺขุอาสวกฺขยวิชฺชา อนุปฺปตฺตา สมฺปตฺตา, ปจฺจกฺขํ กตาติ อตฺโถฯ กตํ พุทฺธสฺส สาสนนฺติ พุทฺเธน ภควตา เทสิตํ อนุสิฏฺฐิ สาสนํ กตํ นิปฺผาทิตํ วตฺตปฏิปตฺติํ ปูเรตฺวา กมฺมฏฺฐานํ มนสิ กริตฺวา อรหตฺตมคฺคญาณาธิคเมน สมฺปาทิตนฺติ อตฺโถฯ

[595] ปฏิสมฺภิทา จตสฺโสติ อตฺถปฏิสมฺภิทาทโย จตสฺโส ปญฺญาโย สจฺฉิกตา ปจฺจกฺขํ กตาฯ

วิโมกฺขาปิ จ อฏฺฐิเมติ จตฺตาริ มคฺคญาณานิ จตฺตาริ ผลญาณานีติ อิเม อฏฺฐ วิโมกฺขา สํสารโต มุจฺจนูปายา สจฺฉิกตาติ สมฺพนฺโธฯ ฉฬภิญฺญา สจฺฉิกตาติ –

‘‘อิทฺธิวิธํ ทิพฺพโสตํ, เจโตปริยญาณกํ;

ปุพฺเพนิวาสญาณญฺจ, ทิพฺพจกฺขาสวกฺขย’’นฺติฯ –

อิมา ฉ อภิญฺญา สจฺฉิกตา ปจฺจกฺขํ กตาฯ อิเมสํ ญาณานํ สจฺฉิกรเณน พุทฺธสฺส สาสนํ กตนฺติ อตฺโถฯ

อิตฺถนฺติ อิมินา เหฏฺฐา วุตฺตปฺปกาเรนฯ สุทนฺติ ปทปูรณมตฺเต นิปาโตฯ อายสฺมา อุปาลิ เถโรติ ถิรสีลาทิคุณยุตฺโต สาวโก อิมา ปุพฺพจริตาปทานทีปิกา คาถาโย อภาสิตฺถ กถยิตฺถาติ อตฺโถฯ

อุปาลิตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตาฯ

3-7. อญฺญาสิโกณฺฑญฺญตฺเถรอปทานวณฺณนา

ปทุมุตฺตรสมฺพุทฺธนฺติอาทิกํ อายสฺมโต อญฺญาสิโกณฺฑญฺญตฺเถรสฺส อปทานํฯ อยํ กิร ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปุญฺญานิ อุปจินนฺโต ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต กาเล หํสวตีนคเร คหปติมหาสาลกุเล นิพฺพตฺติตฺวา วิญฺญุตํ ปตฺวา เอกทิวสํ สตฺถุ สนฺติเก ธมฺมํ สุณนฺโต สตฺถารํ เอกํ ภิกฺขุํ อตฺตโน สาสเน ปฐมํ ปฏิวิทฺธธมฺมรตฺตญฺญูนํ อคฺคฏฺฐาเน ฐเปนฺตํ ทิสฺวา สยมฺปิ ตํ ฐานนฺตรํ ปตฺเถนฺโต สตสหสฺสภิกฺขุปริวารสฺส ภควโต สตฺตาหํ มหาทานํ ปวตฺเตตฺวา ปณิธานํ อกาสิฯ สตฺถาปิสฺส อนนฺตรายตํ ทิสฺวา ภาวินิํ สมฺปตฺติํ พฺยากาสิฯ โส ยาวชีวํ ปุญฺญานิ กโรนฺโต สตฺถริ ปรินิพฺพุเต เจติเย ปติฏฺฐาปิยมาเน อนฺโตเจติเย รตนฆรํ การาเปสิ, เจติยํ ปริวาเรตฺวา สหสฺสรตนคฺฆิกานิ จ กาเรสิฯ

โส เอวํ ปุญฺญานิ กตฺวา ตโต จวิตฺวา เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต วิปสฺสิสฺส ภควโต กาเล มหากาโล นาม กุฏุมฺพิโก หุตฺวา อฏฺฐกรีสมตฺเต เขตฺเต สาลิคพฺภํ ผาเลตฺวา คหิตสาลิตณฺฑุเลหิ อสมฺภินฺนขีรปายาสํ สมฺปาเทตฺวา ตตฺถ มธุสปฺปิสกฺกราทโย ปกฺขิปิตฺวา พุทฺธปฺปมุขสฺส สงฺฆสฺส อทาสิฯ